In Sri Lanka is het alle hens aan dek

Vorige maand verdreef een volksbeweging de gehate leider van Sri Lanka. Nu is er een nieuwe president en zijn de rijen voor benzine verdwenen, maar verder staat het land er economisch even slecht voor. Hoe verder? ‘Deze crisis is nog lang niet voorbij.’

DOOR : BEN VAN RAAIJ

Wie wil weten hoe het ervoor staat met Sri Lanka, moet naar Negombo, 40 kilometer ten noorden van de hoofdstad Colombo. Naast de brug over de monding van de lagune, tegenover het vervallen VOC-fort, liggen honderden vissersboten werkeloos aan de kade. Hier en daar hangen mannen verveeld over de reling. De pelikanen en reigers die in de haven op visafval azen, hebben hun heil even elders gezocht.

Hier in Negombo, een van de belangrijkste vissershavens van Sri Lanka, is al drie maanden geen boot uitgevaren, zegt K.S.K. Fernando, die twee boten aan de wal heeft liggen. De reden: de brandstof is door schaarste onbetaalbaar. ‘Diesel kostte vroeger 120 roepie per liter, nu 430. En ons rantsoen is verlaagd van 1.000 naar 200 liter per week – te weinig om uit te varen. In deze regio liggen duizenden boten stil. Op elke boot werken 4 tot 6 mensen, die zitten allemaal zonder inkomen nu. En ander werk is er niet.’

Verderop op de kade zit de 51-jarige visser Fernando (een van de meest voorkomende namen in het overwegend katholieke Negombo) netten te boeten. Ook hij hangt al maanden rond aan wal. En ja, dat betekent dus geen loon, terwijl de prijzen van het dagelijkse levensonderhoud voortdurend stijgen. ‘Vroeger was 5.000 roepie genoeg voor de hele week, nu nog niet eens voor een dag. Veel mensen redden het niet meer. Vanochtend nog is ginds een jongen van de brug gesprongen.’

Dit is de werkelijkheid van Sri Lanka, een maand na de volksopstand die de Zuid-Aziatische eilandstaat op zijn grondvesten deed schudden. De revolte was het gevolg van de zwaarste economische crisis in zeventig jaar, die werd veroorzaakt door de coronapandemie (met een terugval van het toerisme en opbrengsten van overzeese migrantenarbeid als gevolg), stijgende olieprijzen en populistische belastingverlagingen, uitmondend in een acuut tekort aan buitenlandse valuta, een schuldencrisis, tekorten aan brandstof, voedsel en medicijnen en een gierende inflatie van 60 procent.

Drie maanden van massale straatprotesten tegen het economisch beleid van president Gotabaya Rajapaksa en zijn machtige, corrupte familie (en vóór democratische hervormingen) culmineerden in juli in de bestorming van overheidsgebouwen in Colombo. Rajapaksa ontvluchtte het land, trad af – net als twee maanden eerder zijn broer, ex-premier Mahinda Rajapaksa – en werd na een partijpolitieke koehandel opgevolgd door vijfvoudig oud-premier Ranil Wickremesinghe, een compromisfiguur die Rajapaksa’s termijn tot 2024 wil afmaken en overall orde op zaken moet stellen, te beginnen met het beteugelen van de protestbeweging.

De restauratie is evident in het zakencentrum van Colombo, waar op het grote grasveld bij de zeeboulevard wekenlang het protestkamp van de #GotaGoGama-beweging (GGG) gevestigd was. Het bestormde presidentiële werkpaleis is weer operationeel. Alleen de vele militairen, de stalen wegblokkades en de schade aan het hekwerk verraden dat op 9 juli tienduizenden demonstranten als een menselijke vloedgolf president Rajapaksa hier wegspoelden uit de macht.

Het GGG-terrein is begin augustus bij het bezoek van de Volkskrant al bijna ontmanteld. Enkele tientallen activisten bivakkeren nog in de resterende tenten. Ze zijn vastbesloten te blijven tot ook Wickremesinghe de biezen pakt, want die wordt gezien als een handlanger van de Rajapaksa-kliek en hun Singalees-boeddhistische partij SLPP. ‘Wij zijn nog niet klaar met onze acties’, zegt Ashan (30), een ambtenaar die drie maanden geleden zijn baan opzegde om bij het protest te zijn. ‘Wij willen het hele politieke systeem veranderen, en blijven tot aan onze eisen is voldaan.’

De activisten klagen dat hun leiderloze revolutie is gekaapt. ‘Wij deden ons deel, maar de politici hebben ons verraden – ze brachten Wickremesinghe aan de macht. Maar hij heeft geen mandaat van het volk’, zegt Maureen (44). Ze eisen ontbinding van het parlement en nieuwe verkiezingen. Want het hele corrupte systeem moet op de helling. Maar ze lijken er zelf al niet meer in te geloven. Het hooggerechtshof bepaalde dat ze uiterlijk 10 augustus het terrein moeten verlaten. En enkele dagen later is het zover. Zelfs het moestuintje van de activisten wordt met de grond gelijk gemaakt.

Het is het sluitstuk van de hardhandige wijze waarop Wickremesinghe het leger en de politie de orde liet herstellen, sinds zijn aantreden in juli. Wekenlang werden vreedzame activisten opgepakt en mishandeld, onder het mom dat de brede protestbeweging zou zijn geïnfiltreerd door radicalen met linkse politieke agenda’s. ‘Ze maakten mensen bang. We werden al opgepakt als we op een stoel een stukje fruit aten’, zegt een activist over haar tijd in het GGG-kamp. Intimidatie, oordeelde ook de mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch in een rapport.

Een paar dagen later verzamelen enkele honderden demonstranten zich onder het toeziend oog van de oproerpolitie en stillen bij het treinstation van Colombo voor een protest tegen de ‘overheidsrepressie’. Ze eisen intrekking van de noodtoestand en vrijlating van alle activisten. Een van de demonstranten is de 28-jarige Shatika Anvranga. Hij werd opgepakt omdat hij bij de bestorming van het presidentieel paleis was en is, na 14 dagen in het ziekenhuis, nog maar net hersteld van de hoofdwond die hij na zijn arrestatie opliep. Anvranga heeft geen enkel vertrouwen in de nieuwe president. ‘Het was Wickremesinghe die ons in elkaar liet slaan.’ Ze pakken mensen op zonder reden, zegt Anupa Nandula van de Ceylon Bank Employees’ Union, die bij de demonstratie aanwezig is omdat twee van zijn leden werden gearresteerd nadat ze een selfie hadden genomen bij het paleis. ‘Dit is geen ordehandhaving meer, dit is ideologische oorlogsvoering door de regering.’

Het ergste economische leed lijkt intussen geleden – althans voor even. Twee scheepsladingen olie en een rantsoeneringssysteem met een QRapp (4 liter brandstof per week voor motoren, 20 liter voor auto’s) hebben de dagenlange rijen voor de benzinestations doen slinken, en de stroomonderbrekingen teruggebracht van 10 uur naar 1 uur per dag. Vooral Indiase noodhulporganisaties voerden kunstmest en medicijnen aan, waardoor Sri Lanka de ergste noden even kan lenigen. Op het oog is het straatbeeld in Colombo – afgezien van het nog steeds ongewoon rustige verkeer – weer normaal. De populaire voedselmarkt van Abdul Hameed Street in Hulftsdorp is druk als vanouds.

 Maar niemand weet voor hoelang. De verlichting is tijdelijk, zegt politiek analist Pasan Jayasinghe van het Center for Policy Alternatives. ‘Ik zeg tegen mensen: als je ergens heen moet, ga dan nu, want over twee weken is de benzine weer op en zijn we ondanks die mooie app terug bij af.’ En de prijzen voor dagelijkse levensmiddelen als brood, linzen en fruit liggen nog steeds drie, vier keer hoger dan voor de crisis. Veel mensen bezuinigen op alles en spreken hun spaargeld aan. Het water staat hun na maanden van tekorten en gekmakende stroomonderbrekingen tot aan de lippen. ‘Tien uur zonder ventilator brengt je hele leven tot stilstand.’

Op de markten van Colombo dringt de malaise zich op. In de fruitstalletjes op de Narahenpita-markt liggen lokale producten als mango’s hoog opgetast, maar appels en ander importfruit ontbreken. Met deze prijzen kopen mensen natuurlijk veel minder, zegt groenteverkoper Chandra. Een winkelend Singalees echtpaar beaamt dat. ‘We hebben allebei een baan, maar dat is voor de dagelijkse boodschappen niet meer genoeg.’ En dus worden er broekriemen aangehaald. Ook door marktkoopman Zawahir (‘Ready-made Sarees, Wholesale & Retail’) op Malwatta Road. ‘Vroeger verdiende ik 15 duizend roepie per dag, nu 5.000. Maar ik kan het mijn klanten niet aandoen de prijzen te verhogen.’

De economische crisis heeft ook haar weerslag op de gezondheidssituatie in Sri Lanka, die altijd goed was. De tekorten aan cruciale medicijnen (bijna alles wordt geïmporteerd) zijn inmiddels wat afgenomen, zegt Vaasam Rathasingham, kinderarts en zegsman van medische vakbond GMOA, maar de crisis kan ook leiden tot problemen op termijn. ‘Onderzoek van Unicef en onszelf wijst uit dat – onder meer door het schrappen van gratis schoollunches – 7 op de 10 gezinnen voedingstekorten hebben, in kwantiteit of kwaliteit, met risico’s op ondervoeding. Wij willen een nationaal noodprogramma, met name voor kinderen en zwangere vrouwen.’

Premier Wickremesinghe wacht intussen nog een titanenklus: het vlottrekken van de economie. Binnen enkele weken moeten er een toekomstplan en een interim-begroting liggen die het IMF ervan kunnen overtuigen de onderhandelingen over een noodpakket af te ronden. Maar zo’n plan – Sri Lanka moet in 2048, als het land een eeuw onafhankelijk is, een succesvolle exporteconomie zijn – vergt allereerst een sanering van de buitenlandse schuld van 51 miljard dollar. Japan is benaderd om een top te arrangeren met alle crediteuren, inclusief China. De IMFmaatregelen zullen er zeker inhakken bij de bevolking, met belastingverhogingen, bezuinigingen en privatiseringen. Als eerste zijn de (lage) elektriciteitstarieven al met 75 procent omhoog gegaan.

Umesh Moramudali, invloedrijk econoom aan de universiteit van Colombo, is sceptisch. De noodmaatregelen geven even verlichting, maar de fundamentele zwakte van de economie blijft bestaan, zegt hij. De economie is al decennia kwetsbaar, door slinkende belastinginkomsten, een groeiend handelstekort en wanbeleid, zoals verkwistende bouwprojecten. ‘In 2020 ging het mis: het toerisme stortte in door de pandemie, en vanwege domme belastingverlagingen werd onze kredietscore verlaagd. We kregen dus geen geld meer binnen, konden niet meer lenen en onze schulden niet meer afbetalen. In april was al het geld op en viel alle import stil, dus geen brandstof meer, geen medicijnen, stroomuitval. We hebben jarenlang boven onze stand geleefd.’

Het wordt een heksentoer om het schip te keren, aldus Moramudali. Sri Lanka moet natuurlijk snel de schulden saneren, met instemming van alle crediteuren, westerse banken alsook landen als India, Japan en vooral China. Om in aanmerking te komen voor het reddingspakket van het IMF moet de interim-begroting plannen bevatten om de belastingen te verhogen en subsidies te verlagen. ‘Dat wordt een moeizaam proces vanwege alle corruptie en institutionele barrières, en de internationale omstandigheden werken ook niet mee – met de oorlog in Oekraïne, hoge energieprijzen, enorme inflatie en oplopende rentes. Maar de kern van de zaak is dat je zonder deze hervormingen opnieuw failliet zult gaan.’

Anderen hebben er vertrouwen in. ‘Sri Lanka is een gezegend land, het enige probleem zijn onze leiders’, zegt Malik J. Fernando, ceo van Dilmah Tea en eigenaar van een hotelketen, tijdens een gesprek in een hippe espressobar. ‘De huidige crisis was een perfect storm van eigen makelij, maar een hobbel in het grotere plaatje. Er is begonnen aan een oplossing voor de kernproblemen, zoals de brandstofcrisis. Nu moeten we onze leningen saneren. Wickremesinghe kan dat, hij is de enige competente leider die we hebben. Als we onze zaakjes op orde krijgen en de toeristen keren terug, stromen de miljarden weer binnen.’ Helaas hanteren westerse landen een negatief reisadvies. Fernando: ‘Dat is onzin, Sri Lanka is niet onveilig.’

Premier Wickremesinghe mag dan van gematigden als Malik J. Fernando het voordeel van de twijfel krijgen, de demonstranten die ook na de ontruiming van het GGG-terrein geregeld in Colombo de straat op gaan, laten er geen misverstand over bestaan: als de premier, in hun ogen een bondgenoot van de Rajapaksa’s, niet binnen enkele maanden de economie op poten krijgt en echte politieke hervormingen doorvoert, zal de volksbeweging herrijzen en wordt de hele politieke elite alsnog weggevaagd. Wickremesinghe zit dus in zijn proeftijd, terwijl het effect van zijn noodmaatregelen over enkele weken kan zijn uitgewerkt.

Wickremesinghe probeert intussen voor het oog van de wereld de indruk te wekken dat hij de protestbeweging tegemoetkomt. Zo liet hij een wet indienen om de uitvoerende macht van het presidentschap in te perken, waarmee de coup van zijn voorganger Rajapaksa in 2015 ongedaan moet worden gemaakt, een van de eisen van de demonstranten. Ook sprak hij zich in internationale media uit voor een verjonging van het parlement, en hief hij de gehate noodtoestand op. Wat hij doet met de voorgenomen terugkeer van de gevluchte Rajapaksa is de vraag.

Maar Wickremesinghes concessies zullen volgens analisten niet helpen, omdat zijn regering draagvlak mist. Deze regering gaat de noodzakelijke hervormingen er niet door krijgen, en dus moeten er nieuwe verkiezingen komen, zegt econoom Moramudali. ‘We hebben een stabiele regering nodig met legitimiteit. We moeten dus als we een akkoord hebben met het IMF zo snel mogelijk verkiezingen uitschrijven, zodat mensen een keuze hebben. Zonder verkiezingen kunnen we straks zomaar een nieuwe opstand krijgen, en dat zal alle hervormingen saboteren.’

Ook politiek analist Jawasinghe dringt aan op nieuwe verkiezingen. ‘Deze regering moet zo snel mogelijk weg, want zij heeft geen mandaat van het volk en staat de politieke vernieuwing in de weg’, zegt hij. ‘Zonder mandaat zal er nooit politieke stabiliteit zijn. Om nog maar te zwijgen van de ontwrichtende crackdown tegen de leiders van de volksopstand, een heksenjacht die de weerstand van de bevolking moet breken.’

Het is een voorproefje van wat zal gebeuren als de door het IMF geëiste economische hervormingen tot verzet gaan leiden, aldus Jawasinghe. Het is dan ook cruciaal dat die hervormingen niet alleen voordeel opleveren voor de hogere middenklasse in de steden, die zo snel mogelijk haar comfortabele levensstijl weer wil oppakken, maar ook voor de gewone werkende Sri Lankanen en de armen. ‘Wickremesinghe zal daar echter weinig oog voor hebben, want dat is een echte neoliberaal.’

Hoe dan ook is Sri Lanka de crisis nog lang niet te boven. En hoe langer de instabiliteit duurt, hoe gevaarlijker het kan worden, want Sri Lanka is een etnisch en religieus verdeeld land. Het feit dat de volksbeweging tegen president Rajapaksa zo breed geschakeerd was, met deelname van zowel de Singalees-boeddhistische meerderheid, Tamils, christenen als moslims, wil niet zeggen dat het zo blijft. ‘Alle etnische en religieuze conflicten in het land, zoals de achterstelling van Tamils en moslims, zijn door de economische crisis even naar de achtergrond gedrukt, maar allerminst verdwenen. En indien nodig spelen politici hier graag de racistische of nationalistische kaart. Er is grote angst dat de crisis oude spoken kan wakker maken’, aldus Jawasinghe.

Veel Sri Lankanen wachten niet meer op betere tijden en stemmen met hun voeten. Er is een braindrain gaande van jonge professionals die proberen naar het Westen te komen. Volgens officieuze cijfers vertrokken in de eerste helft van 2022 ruim 113 duizend mensen, bijna vier keer zoveel als het jaar ervoor, en werden er 289 duizend paspoortaanvragen gedaan, drie keer zoveel als vorig jaar. De eerste bootjes met wanhopige migranten zijn ook al gesignaleerd. De Sri Lankaanse marine onderschepte in drie maanden meer dan 1.000 bootvluchtelingen. Enkele honderden wisten Australië te bereiken, om vervolgens te worden teruggestuurd.

Als wij in de vissershaven van Negombo aanstalten maken om te vertrekken, houdt de visser Fernando ons nog even staande. We denken even dat hij misschien wat geld wil, want de tijden zijn zwaar. Maar dat is het niet, zegt hij verlegen. Of we niet zijn mobiele nummer willen opschrijven. Wellicht is er een booteigenaar in Nederland die een ervaren visser kan gebruiken, en dan kunnen ze hem bellen. Of iemand met een fabriek of een visafslag. Want hij wil alles doen voor werk, voor een beetje brood op de plank. ‘Alles om maar hier weg te komen.’

TIJDLIJN ONRUST IN SRI LANKA

3 april

Vrijwel het gehele Sri Lankaanse kabinet stapt op. De directeur van de centrale bank, die steun van het IMF tegenhield, dient de volgende dag zijn ontslag in.

1 april

President Gotabaya Rajapaksa kondigt de noodtoestand af vanwege massale demonstraties vanwege economisch wanbeleid.

12 april

De overheid kondigt aan dat ze de 51 miljard dollar aan staatsschuld niet kan aflossen.

9 mei

Mahinda Rajapaksa, de broer van de president, treedt af als premier en moet door militairen worden ontzet, nadat duizenden demonstranten zijn residentie bestormen. Ranil Wickremesinghe is zijn vervanger.

27 juni

Sri Lanka is bijna door zijn olievoorraad heen. Benzine en diesel gaan op de bon. 9 juli President Rajapaksa vlucht naar een onbekende locatie in het buitenland.

13 juli

President Rajapaksa wil terug naar Sri Lanka, maar moet uitwijken naar de Maldiven, nadat hij werd tegengehouden door de douane op het vliegveld van Colombo. Wickremesinghe wordt benoemd tot interimpresident. De noodtoestand wordt voor onbepaalde tijd verlengd.

22 juli

Wickremesinghe laat een groot demonstratieterrein in Colombo ontruimen.

KRUITVAT VAN ETNICITEITEN EN RELIGIEUZE GROEPEN

• Sri Lanka is een multi-etnisch en -religieus land van 22 miljoen inwoners, met 70 procent boeddhistische Singalezen en minderheden van – overwegend – hindoeïstische Tamils, moslims en christenen. Het land werd in 1949 onafhankelijk van Groot-Brittannië en was aanvankelijk seculier. In 1956 werd echter de politieke dominantie van de Singalese meerderheid en het boeddhisme vastgelegd in de Sinhala Only Act en in 1972 in de grondwet. Daarmee werd Sri Lanka een Singaleesboeddhistische staat, wat de minderheden feitelijk tot tweederangsburgers degradeerde.

• De Singalese machtsgreep leidde tot een opstand van de Tamiltijgers die een eigen staat wilden, hetgeen uitmondde in een burgeroorlog waarbij tussen 1983 en 2009 zeker 70 duizend doden vielen. Dat gaf het Singalese nationalisme de wind in de zeilen en culmineerde in de opkomst van de Rajapaksa-dynastie met de presidenten Mahinda en Gotabaya Rajapaksa, die in 2019 als aan de macht kwam. Tamils en moslims verdenken de huidige president Ranil Wickremesinghe ervan de Singaleesboeddhistische status quo te steunen.

• Zowel Singalezen, Tamils, moslims als christenen deden mee aan de volksopstand tegen president Rajapaksa. Overeenstemming was er over de belangrijkste eis, Rajapaksa’s vertrek, en over de noodzaak van politieke vernieuwing. Maar niet over andere eisen, zegt analist Pasan Jawasinghe. ‘Zo willen Tamils dat de staat rekenschap aflegt over de oorlogsmisdaden en genocide tijdens de burgeroorlog, die door veel Singalezen worden ontkend. Moslims en christenen hebben eigen grieven. Al deze kwesties kunnen tot nieuwe conflicten leiden.